آثار تاریخی شهر کاشان

آثار و بناهای تاریخی شهر کاشان

تنوع آثار تاریخی از دوره‌های مختلف در کاشان چشمگیر است و گزاف نخواهد بود اگر بگوئیم که هزاران اثر تاریخی از پیش از تاریخ تا دوره قاجار در این منطقه وجود دارد. بسیاری از این آثار شهرت جهانی دارد و گونه‌گونی آن نیز برای هر بیننده‌ای جالب و شاید اعجاب‌آور باشد.

در بناها و آثار تاریخی کاشان به نوعی هویت و آرزومندی ساکنان منطقه که از یک سو با کویری گسترده و رازآمیز در شمال و شرق مواجه‌اند و از سویی در دامن کوه‌های سربه فلک کشیده قرار گرفته اند، نیز آشکار است.

کاوش‌های باستانی جدید در تپه قبرستان  واقع در نزدیکی قلة مورچان در شمال کاشان همینطور آثار واقع در تپه شمالی سیلک سابقه سکونت و معماری در عصر نوسنگی را نشان می‌دهد و بنابراین می‌توان تپه قبرستان را با قدمتی ده هزارساله از اولین آثار باستانی منطقه کاشان در نظر گرفت که ادامه آن در آثار به جای مانده از تمدن سیلک قابل پیگیری است که بویژه دو تپه جنوبی و شمالی آن معرف این تمدن باستانی از هزاره پنجم پیش از میلاد است.

گرچه سیلک در حدود 70 سال پیش به عنوان یکی از مهم‌ترین آثار تمدن جهان توسط پرفسور گیرشمن کشف و به جهانیان معرفی شد اما تحقیقات متأخر در سیلک به سرپرستی دکتر صادق ملک شهمیرزادی نشان می‌دهد که سیلک از جهت دیگری نیز برجستگی دارد و آن وجود اولین زیگورات فلات ایران و بلکه اولین زیگورات شناسائی شده در پهنه آسیای غربی و ایران است که قدمتی 4500 ساله دارد . وجود چنین اثری مذهبی در آن دوران نشان عظمت و شکوه تمدن سیلک است.

پس از سیلک مهم‌ترین و و قدیمی‌ترین اثر شناسائی‌شده در منطقه کاشان از آثار به جامانده از هزاره سوم پیش از میلاد در روستای اریسمان( بادرود) است که به جهت تقدم و پیشرفت ساکنان آن در فناوری ذوب فلز و بویژه مس اهمیت جهانی دارد.

التبه کم نیستند آثار و تپه‌های باستانی منطقه کاشان که نشانی از آثار دوران تاریخی منطقه‌اند و در انتظار کاوش‌های باستان‌شناسی مانده‌اند. در این میان می‌توان به آثار واقع در دژـ قلعه ترشک واقع در منطقه جنوب غربی کاشان و تپه کهریزک و تپه ورزن‌آباد در منطقه کویری شمال غربی اشاره کرد.

علاوه بر اینها مسکوکاتی از دوران هخامنشی در روستای مرق به دست آمده و سه آتشکده ـ چهارتاقی نیز در منطقه وجود دارد که علاوه بر کاربری آیینی، کاربرد تقویمی نیز داشته است و قدمت آن به دوران ساسانی می‌رسد، یکی از آنها در نیاسر و دو مورد دیگر در روستای خرمدشت و شهر نطنز شناسایی شده‌اند.

آثار دیگری نیز وجود دارند که باستان‌شناسان قدمت آنها را به دوره ساسانی و پیش از آن می‌رسانند که در این میان می‌توان به غار سوراخ رییس نیاسر و شهر زیرزمینی نوش‌آباد اشاره کرد که شکوه و عظمت خاصی دارند بویژه که شهر زیرزمینی نوش‌آباد با حدود 4 کیلومتر طول از عجایب معماری دست‌کن است که حدود 16 هزار متر مکعب فضاهای متنوع شامل راهروها و صدها اتاق و اتاقک و ... است که تا عمق 15 متری زیرزمین در چند سطح کنده شده است.

آثار دوره اسلامی

آثار دوره اسلامی در کاشان بیشتر مربوط به دوران سلجوقی، ایلخانی، تیموری، صفوی و قاجاری هستند.

آثار دوره اسلامی در کاشان معمولاً از دوره سلجوقی آغاز می‌شود گرچه بسیاری از بناهای دوره سلجوقی مانند مراکز مذهبی بر بنیان‌های دوره‌های پیشین از جمله آل‌بویه بنا شده است و حتی شاید بتوان در آثار برجای مانده از دوران سلجوقی همانند مسجد جامع میدان کهنه کاشان سازه‌های دوره ساسانی را هم پیدا کرد. بنای دیگری که بنابر نظر کارشناسان متعلق به دوره آل‌بویه است بنای اصلی بقعه سلطان عطابخش واقع در خیابان دروازه اصفهان است.(آثار تاریخی کاشان و نطنز،ص115)

آثار دوره سلجوقی در کاشان متعدد است و این آثار نمونه‌ای از بناها و مساجد و مدارس و خوانقی بوده است که نویسندگان دوره سلجوقی به آن اشاره کرده‌اند.( برای نمونه ر. ک: النقص و دیوان راوندی)

امروز نیز در نقاط مختلف منطقه آثاری از این دوران به چشم می‌خورد که هنوز شکوه و عظمت آن دوران را یادآور است.از جمله در داخل شهر، مسجد جامع میدان کهنه که مناره تاریخدار آن از سال 466 هجری پس از مناره مسجد جامع ساوه و مناره مسجد پامنار زواره سومین مناره تاریخدار ایران است. به جز آن باید به محراب زیبای دوره سلجوقی در شبستان ضلع غربی مسجد اشاره کرد که متأسفانه در دوره صفوی بسیاری از نقوش و خطوط آن محو شده است.

در مقابل کوچه مسجد جامع زیارتگاه پنجه شاه وجود دارد که اصل مناره آن که امروز تخریب شده از دوره سلجوقی است.

همچنین می‌توان از قلعه جلالی منسوب به جلال‌الدین ملکشاه سلجوقی و برج و باروی شهر نام برد که از آثار دوره سلجوقی است.

اما آثار تاریخی خارج از محدوده شهر که مربوط به دوره سلجوقی است فراوان است از جملة آنها می‌توان به مسجد میان ده قمصر که محراب نفیس گچبری آن از دوران سلجوقی است و همچنین محراب گچبری مسجد میر نطنز، محراب گچبری مسجد علی(ع) نوش‌آباد اشاره کرد. به جز اینها باید از مسجد جامع ابیانه یادکرد که منبر چوبی منبت‌کاری شده باشکوه آن از دوره سلجوقی (466قمری) و محراب چوبی دوره ایلخانی(776هجری) از آثار تاریخدار آن است. همچنین مسجد روستای«برز» در نزدیکی ابیانه که کتیبه باقیمانده از منبر چوبی آن تاریخ 543 هجری را نشان می‌دهد.

همچنین مسجد جامع نوش‌آباد با مناره کتیبه‌دار دوره سلجوقی و ده‌ها محوطه تاریخی از اوایل دوره اسلامی و دوره سلجوقی همانند مجموعه باستانی هراسکان واقع در دشت مختارآباد آران و بیدگل از آن جمله‌اند.

به جز اینها در حوزه فرهنگی کاشان باید به آثار باشکوه شهر اردستان نیز اشاره کرد که مسجد جامع آن از باشکوه‌ترین و زیباترین آثار دوره سلجوقی است که ظرافت‌های شگفت آن منحصر به فرد است و همچنین مسجد جامع زواره، که در شکوه و زیبایی کم از مسجد جامع اردستان ندارد و به جز آن دومین مناره تاریخی ایران در مسجد دیگر زواره، مسجد پامنار قرار دارد که همه این آثار گواه بر شکوه و عظمت این منطقه در این دوران است.

دوران ایلخانی به دنبال تهاجم و خشونت شدید مغولان آغاز شد اما ایلخانان تحت تأثیر فرهنگ ایرانی و اسلامی به آبادانی ایران پرداختند. در این میان شهرهای شیعه‌نشین بیشتر مورد التفات بودند چنانکه کاشان نیز در این دوران از رونق و اعتبار زیادی برخوردار بود و عصری طلایی در آن رقم خورد. چنانچه آندره گدار بر آن باور است که «ترقیات شگفت‌انگیزی در قرن‌های هفتم و هشتم هجری نصیب کاشان شده است» (آثار تاریخی کاشان و نطنز، ص7) این ترقی‌ها در ابعاد مختلف علمی، فرهنگی، ادبی، هنری، معماری و عرفانی وجود داشت که نمونه آن کثیری از مشاهیر و دانشمندان این دوران هستند و بعضی از این ترقی‌ها مانند پیشرفت شگرف در صنعت کاشی‌سازی و ساخت محراب‌های زرین‌فام در جهان بی‌سابقه بود.

از این دوران باشکوه آثار فراوان معماری در گوشه و کنار شهر برجای مانده که بیشتر در بخش کوهستانی منطقه کاشان است گرچه در داخل شهر نیز برخی از آثار این دوران را به یادگار دارد که زیارتگاه درب‌زنجیر با کتیه کاشی696هجری، زیارتگاه منسوب به ابولؤلؤ در جاده فین با کتیبه سنگ قبر 777هجری و قدمگاه علی با کتیبه تاریخی 711 از آن جمله است.

زیارتگاه حبیب موسی در خیابان امام از دیگر آثار این دوره است که محراب زرین فام آن با کتیبه 667 هجری که به دست هنرمند علی بن محمدبن ابی طاهر کاشی ساخته شده است، زینت‌بخش موزه ایران باستان است. این زیارتگاه همچنین آرامگاه شاه‌عباس اول صفوی است.

محراب زرین‌فام مسجد سنگ نیز با تاریخ 623 هجری در موزه اسلامی برلین نگهداری می‌شود.

این مسجد بسیار باشکوه که سردر مقرنس کم‌نظیر و منبر کاشی آن از آثار بی‌نظیر دوره تیموری است، دارای آثار زیادی از وابستگان قراقویونلوهاست که به دستور یکی از دولتمردان آن دوره، عمادالدین شیروانی ساخته شده است و 16 فرمان از شاهان دوره‌های مختلف از جهان شاه قراقویونلو، شاه طهماسب و دیگر سلاطین صفوی تا نادرشاه افشار بر ورودی آن که مرکز بازار شهر است نصب شده و شکوه خاصی به آن داده است.

از دیگر آثار دوره تیموری و قراقویونلو در کاشان مناره زین‌الدین در خیابان دروازه اصفهان و خانقاه تاج‌الدین جنب مسجد آقابزرگ است که واقفان آن هر دو از برادران عمادالدین واقف مسجد عماد هستند.

آثار دوره ایلخانی خارج از شهر بیشتر در منطقه کوهستانی کاشان قرار دارند. از جمله مسجد علی قهرود که بر درب تاریخی آن سال 700 هجری و بر کاشی‌های کتیبه‌دار آن سال 736 نمایان است. همچنین مسجد جامع برزک که درب تاریخی آن به تاریخ 705 هجری به ظرافت تمام منبت کاری شده است. همچنین کتیبه دیگر برجای‌مانده از این مسجد که به بنای دو مسجد در بخش علیا و سفلای برزک اشاره دارد سال 705 هجری را نشان می‌دهد. آثار و نقوش ایلخانی به جامانده از سقف آن هم بسیار چشم‌نواز است.

مجموعه زیبا و باصفای بقعه بابافاضل در روستای مرق و در کنار رودخانه باستانی آن، از دوران ایلخانی است. بویژه محراب گچ‌بری نفیس ایلخانی آن گواه بر این مدعاست همچنانکه صندوقچه مزار این بابای اسرارآمیز نیز تاریخ 912 هجری را نشان می‌دهد.

از آثار دیگر این دوران باید به مجموعه مشهد اردهال اشاره کرد که بنابر اسناد تاریخی اصل این بنا از دوره سلجوقی است و در دوره تیموری و صفوی و قاجار نیز مورد احیاء و مرمّت قرار گرفته است. همچنان که در حال حاضر نیز مرمت و توسعه آن در حال انجام است.

اما از دیگر مجموعه‌های بسیار شکوهمند و زیبا در حوزه مرکزی ایران مجموعه مسجد جامع و خانقاه عبدالصمد نطنزی است که انواع هنرهای معماری در دوران مختلف تاریخی را در خود جای داده است.

این مجموعه که در نزدیکی آتشکده‌ای از دوران ساسانی بنا شده به طور عمده شامل 4 بخش است. بقعه شیخ عبدالصمد به تاریخ 707 هجری، ایوان جلوخان خانقاه با تاریخ 716 و 817 هجری و مناره‌ای که تاریخ اتمام آن 725 هجری است. مهترین بخش‌های این بناست. مسجدی که کار ساخت آن از سال 704 تا 709 هجری به طول انجامیده است و بر درب‌ها و دیگر عناصر آن کتیبه‌های متعدد از دوران ایلخانی تا قاجاری مشاهده می‌شود.

در نطنز و بادرود آثار دیگری نیز از دوران ایلخانی و تیموری برجای مانده است که از آن جمله باید به قلعه کوهستانی وشاق از سده هشتم، سردر باقی‌مانده از بیت‌السیاده به تاریخ 869 و خانقاه و مقبره سیدواقف و همچنین مسجد جامع افوشته نطنز از دوره تیموری یاد کرد[1].

آثار دوره صفوی و قاجار در منطقه کاشان بی‌شمار است و صدها اثر مهم و قابل‌ملاحظه را دربرمی‌گیرد.

از آثار عصر صفوی داخل شهر باید به دو مجموعه باشکوه باغ ـ موزه فین و مجموعه بازار سنتی شهر اشاره کرد که هرکدام به نوبه خود شکوه و عظمت خاصی به شهر تاریخی کاشان بخشیده‌اند.

برخی زمان بنای اصلی باغ‌فین را به پیش از دوره صفوی و حتی دوره آل‌بویه عقب می‌برند اما بنای کنونی باغ‌فین عمدتاً از دوران صفوی و قاجاری است. این باغ با حدود 25هزارمتر مربع وسعت دارای ده‌ها بخش مختلف است که در میان رقص‌آب و گیاه مجموعه‌ای تحسین‌برانگیز از عناصر معماری ایران را در خود جای داده و نزهت و صفای آن یادآور پردیس‌های دوران هخامنشی است که با خاطره فردوس در قرآن گره خورده است و بی‌گمان بهشتی بر روی زمین است. سردر و برج و باروی مستحکم، بنای عظیم شترگلوی صفوی در وسط باغ، شترگلوی قاجاری، حمام کوچک و بزرگ که خاطره تلخ شهادت مصلح ایرانی ـ امیرکبیرـ را در خود حفظ کرده، خلوت کریمخانی و اتاق شاه‌نشین، استخرها و پاشویه‌های بزرگ و متعدد با فواره‌‌های زیبا و جوی‌های کاشی، بنای روح انگیز چشمه سلیمانیه در پشت باغ و موزه تاریخی در ضلع شرقی که در میان درختان سربه فلک کشیده خودنمایی می‌کنند، بخش‌های اصلی این مجموعه‌اند.

قدمت مجموعه بازار کاشان به گواهی اسناد دوره تیموری و کتیبه‌های ایلخانی میدان سنگ به پیش از عهد صفوی برمی‌گردد اما با توجه به آسیب فراوان این مجموعه در زلزله دوره زندیه، به نظر می‌رسد که در دوره قاجار بازسازی اساسی شده است اما بسیاری از عناصر بازار مانند آب انبارها، زیارتگاه و مسجد و کاروانسراهای آن از دوران صفوی و حتی پیش از آن است. بخش باقیمانده این بازار بیش از یک کیلومتر طول دارد که در آن مساجد باشکوهی مانند مسجد میرعماد از دوره ایلخانی و تیموری، مسجد و مدرسه سلطانیه (امام خمینی)، تیمچه‌های زیبا از جمله تیمچة شکوهمند امین‌الدوله و حمام خان از دوران قاجار، همچون گوهرهای نگین در امتداد بازار چیده شده اند.

زیارتگاه‌های متعددی نیز در شهر از دوران صفوی و قاجار وجود دراد که هرکدام عناصر معماری و هنری قابل‌ملاحظه‌ای دارند، اما از همه جالب‌تر و شگفت‌انگیزتر خانه‌های تاریخی کاشان است که عموماً از دوران قاجار و بعضاً پیش از آن است. زیبایی وصف‌ناپذیر این خانه‌ها همیشه چشم‌نواز و فرح‌بخش است. از مهمترین این خانه‌ها که برخی از آنها شهرت جهانی دارد باید به خانه‌های بروجردی‌ها، طباطبائی‌ها، عباسیان، عامری‌ها و تاج اشاره کرد که در خیابان علوی در کنار برج و باروی شهر و قلعه جلالی از دورة سلجوقی و یخچال‌های تاریخی، زیارتگاه سلطان امیراحمد و حمام زیبای سلطان امیر احمد مجموعه‌ای بی‌نظیر از معماری ایران را فراهم آورده‌اند.

صحبت از آثار تاریخی دوره قاجار شهر کاشان بدون اشاره به زیارتگاه زیبا و باصفای شاهزاده ابراهیم در مسیر کاشان و باغ فین و مجموعه منحصر به ‌فرد مسجد و مدرسه آقابزرگ ناتمام است. شکوه و زیبایی معماری و هنر دوران قاجار ایران شاهد غرورانگیزی چون مسجد آقابزرگ دارد که به حق میراث گرانقدر شکوهمندی زوق و هنر ایرانی است.

از آثار مهم دوره صفوی و قاجار خارج از شهر کاشان باید به زیارتگاه هلال‌بن علی در آران و بیدگل اشاره کرد که گرچه عمده بنا از دوران قاجار به بعد است اما اصل بنا از آثار دوره صفوی است. کاروانسرای مرنجاب در 50 کیلومتری شهر و مساجد نقشینه و قاضی و خانه‌های تاریخی محله دربند در داخل شهرآران و بیدگل، زیارتگاه کویری فیض‌آباد، قلعه سی‌زان نوش‌آباد، بقعه زیبا و باصفای بی‌بی‌شاه زینب یزدل با نقاشی و کاشی‌کاری‌های زیبا و کاروانسرای صفوی ابوزیدآباد، مسجد جامع محمدآباد، کاروانسرای نصرآباد (که در سال‌های اخیر رو به ویرانی رفته است) و خانه‌های تاریخی روستای علی‌آباد از دیگر آثار این دوره‌ها هستند. همچنین مجموعه بافت‌های تاریخی شهرهای کاشان، آران و بیدگل، ابوزیدآباد، نوش‌آباد، بادرود، نیاسر، قمصر، برزک و بویژه ابیانه که شهرت فراوان دارد نیز دربردارنده آثار دوره صفوی و قاجاری است.

این مجموعه‌ها بواسطه ویژگی‌های طبیعی خود نیز از نظر گردشگری اهمیت دارند. چنانکه در فصول گرم سال توجه گردشگران معطوف به شهرها و آبادی‌های کوهستانی مانند نطنز، ابیانه، نیاسر، قمصر، برزک و ... است و در فصول سرد سال توجه به زیبائی‌های کویر شهرستان آران و بیدگل، از جمله کویر مرنجاب، بند ریگ و دریاچه نمک، شهر زیرزمینی نوش‌آباد و مناطق کویری بادرود و ابوزیدآباد و نصرآباد (سفیدشهر) است.

به این مجموعه‌های گردشگری باید دو مجموعه مهم زیارتی و سیاحتی علی بن محمدباقر(ع) در مشهد اردهال و امامزاده آقاعلی عباس در شهر بادرود را اضافه کرد که مشهد اردهال به لحاظ تاریخ و آیین از جمله مراسم قالی‌شویان اهمیت ویژه‌ای دارد. امامزاده آقاعلی عباس هم به دلیل نوع معماری و داشتن یکی از بزرگ‌ترین گنبدهای ایران و ساختار زوارپذیری آن از جمله وجود صدها اتاق و امکانات رفاهی دارای اهمیت است.

آنچه در منطقه کاشان به عنوان میراث معنوی برجای مانده است تحت تأثیر فرهنگ ایران پیش از اسلام و میراث اسلامی با صبغه و رویکرد شیعی است.

همچنین آنچه از زبان و فرهنگ و آیین‌های منطقه برجای مانده قابل ملاحظه و در برخی مواقع بسیار با اهمیت است از جمله وجود ردپای زبان پهلوی اشکانی در گویش‌های مردم شهرها و آبادی‌های مختلف این منطقه و پژوهش‌های متعدد خاورشناسان غربی و پژوهشگران ایرانی درباره گویش شهرهای آران و بیدگل، ابوزیدآباد، هنجن، نطنز، قهرود، بادرود، ابیانه و ... گویای اهمیت این منطقه در حفظ زبان‌های باستانی ایران است[2].

به جز آن باید از پاره‌ای آئین‌های خاص منطقه کاشان یاد کرد که گرچه با آئین‌های اسلامی و شیعی پیوند خورده است اما صبغه و سابقه ایرانی آن هویداست از جمله آئین قالیشویان که در آن بقایای آیین‌های ایرانی مانند تیرگان و مهرگان آشکار است. همچنان که قربانی کردن گاو به سبکی که در نیاسر موقع عید قربان انجام می‌گیرد کاملاً رنگ ایرانی و آیین مهری دارد. توجه به قربانی گاو به جای گوسفند و شتر که در جاهای دیگر معمول است گرداندن گاو در شهر در روز عید، ذبح گاو بر سر چشمه آب  و ریختن تمامی خون قربانی در آب چشمه به جهت جاری شدن آن در مزارع و به قصد برکت بخشی و باروری جملگی حاکی از حفظ سنت‌های ایرانی در این آیین است.

در بسیاری از آیین‌های مربوط به عزاداری محرم در منطقه نیز هنوز ردپای سنن ایرانی پیدا می‌شود چنانکه ارتباط مراسم سنگ‌زنی کاشیان که امروزه در آران و بیدگل و ابیانه انجام می‌شود با مراسم برکت‌بخش و طلب باران و همچنین سوگ سیاوش قابل شناسائی است. طوق‌‌(توغ) برداری و نخل‌برداری نیز که در بسیاری از شهرها و آبادی‌های منطقه انجام می‌گیرد از این قبیل است.

همچنین بسیاری از باورها و آیین‌ها در این منطقه وابسته به گرایش شیعی مردم این منطقه است زیرا از دیرباز کاشان جزو مناطق شیعه‌نشین ایران بوده و در کنار قم از پیشگامان تشیّع به حساب می‌آمده است . این ویژگی تأثیرات فراوانی بر ساختار تاریخی و فرهنگی این منطقه دارد که شاید بارزترین آن اعتقادات و آداب مربوط به زیارت و آیین‌های عزاداری محرم و صفر باشد.

سابقه تشیّع کاشیان در نوع سلوک علمی آنان نیز مدخلیت دارد چنانکه مرکزیت کاشان به عنوان شهری شیعه‌نشین بویژه در دوره سلجوقی باعث ایجاد و بنای مدارس بزرگ و کثرت دانشجویان و طلاب بوده است که در آن حکمت و علوم دینی و دیگر علوم مانند ریاضی، نجوم و طب توسط دانشمندان آن دوران تدریس شده است. این مدارس که توسط خیرین و وزاری صالح کاشی دوره سلجوقیان وقف می‌شده و برخی از آنها به لحاظ معماری و باغ‌آرائی کم‌نظیر بوده است عبارتند از: مدرسه و بیمارستان صفویه(صفیه)، مدرسه عزیزیه، مدرسه و کتابخانه شرفیه، مدرسه مجدیه از دوره سلجوقی، دارالسیاده غازانی، مدرسه تاج‌الدین، مدرسه فتحانیه، مدرسه و بیمارستان عمادیه و مدرسه خان(سیدلطیف) که برخی آن را محل تحصیل و تدریس غیاث‌الدین جمشید می‌دانند. این مدارس جملگی در دوره ایلخانی و تیموری دایر بوده است[3].

بسیاری از این مدارس در دوره‌های بعد نیز رونق و اعتبار داشته و باعث بسط علوم مختلف از جمله علوم پایه مانند ریاضی و نجوم و مکانیک و شیمی شدند. چنانکه کاشان که از دوران سلجوقی و ایلخانی، ریاضی‌دانان بزرگی داشت در دوره تیموری شاهد ظهور ریاضی‌دان و منجم بزرگ تاریخ ایران و جهان غیاث‌الدین جمشید کاشانی شد. در علوم شیمی نیز کاشیان در فن و هنر ساخت کاشی‌ها و محراب‌های زرین فام صاحب سبک بودند. اثر مکتوبی نیز در این زمینه برجای مانده که نام آن «عرایس‌الجواهر» و نویسندة آن ابوالقاسم جلال‌الدین کاشی است.

در صنعت ساخت ساعت مکانیکی شهر کاشان یکی از پیشروان این فن بوده است چنانکه بنای وقت و ساعت واقع در میدان سنگ کاشان بنای معظمی از دوره تیموریان در سه طبقه به ارتفاع 14 زرع و دارای توانایی نشان‌دادن دقایق ساعت و دیگر اوقات تقویم و زمان بوده است. این بنا که توسط محمد مخترع اصفهانی و فخرالدین کاشی بنا شده بود تا اوایل دوران صفوی نیز پابرجا بوده است.