طراحی و ساخت استرلاب مسطری توسط کارشناس رصدخانه دانشگاه کاشان

بازآفرینی، طراحی و ساخت استرلاب مسطری توسط آقای صفایی کارشناس رصدخانه دانشگاه کاشان، برگ زرینی دیگر از تاریخ درخشان نجوم ایران زمین

کارشناس رصد خانه دانشگاه کاشان گفت: این ابزار نجومی دومین ابزاری است که بر اساس نظریه حرکت وضعی زمین طراحی شده بوده است.

ایرج صفایی که در سال 1388 استرلاب زورقی را بازآفرینی نمود این بار دست به طراحی و ساخت دومین ابزاری نموده که نشان از رشد دانش نجوم در ایران باستان و ایران قدیم دارد و  این دو نمونه استرلاب امروزه در جهان منحصر به فرد هستند.
وی این ابزار را از جنس فلز برنج با قطر 280 میلیمتر و ارتفاع 390 میلیمتر با هزینه شخصی ساخته  و بر روی استرلاب از نامهای فارسی برجهای دوازده‌گانه استفاده شده و تا حد امکان نامهای فارسی ستارگان حک شده است.

وی افزود: به جای عدد گذاری با حروف ابجد از اعداد هند و ایرانی استفاده شده و از عدد صفر نیز درج شده تا بیانگر معرفی این عدد از ایران به دانش جهانی باشد. در پشت استرلاب ساختار ربع دستور، بیشترین ارتفاع خورشید در طول سال در عرضهای جغرافیایی میانی و جدول تطبیق تقویمها و توابع ظل یا سایه که امروزه با نام تانژانت و کتانژانت شناخته می شود درج شده است.

کارشناس رصد خانه دانشگاه کاشان گفت: در تزئینات استرلاب از نمادهای ایران باستان از دوره اشکانی و قبل از آن استفاده شده است. برای این ابزار جعبه ای چوبی با تزئینات خاتم ساخته شده و مشخصات آن بر روی جعبه حک شده است. بر روی ابزار و جعبه آن نام سازنده به خط میخی ایران باستان حک شده است.

استرلاب مسطری (mestari) از اختراعات ابوسعید سجزی بوده که ابوریحان بیرونی ساختار آن را به اختصار در کتاب "استیعاب الوجوه الممکنه فی صناعه اصطرلاب" شرح داده و در کتاب التفهیم هم بدان اشاره نموده است.

لذا باز آفرینی چنین ابزاری نه تنها گویای تنوع ساختاری در استرلابهای ساخته شده در ایران است بلکه می تواند بیانگر این موضوع باشد که نظریه علمی در عمل هم مورد استفاده قرار می گرفته است.

استرلاب ابزاری است پیچیده که در قدیم برای اندازه گیری و پردازش داده های نجومی، محاسبات ریاضی و کاربردهای مهندسی و شهر سازی مورد استفاده قرار می گرفته است. آقای صفایی در دو دهه گذشته تلاش زیادی برای باز آفرینی این ابزار و دیگر ابزارهای نجوم قدیم نموده است که بخشی کوچکی از آن به شرح زیر است.

- تلفیق ربع دستور یا ربع مجیب، ربع ساعتی و ربع مقنطر در یک ابزار

- طراحی و ساخت زرقاله

- احیاء ، طراحی و ساخت استرلاب زورقی

- طراحی و ساخت استرلاب مسطح

- طراحی و ساخت ساعت آفتابی استوانه ای

- احیاء طراحی و ساخت چند صفحه ویژه برای استرلاب مسطح

- طراحی و چاپ و انتشار کیت آموزشی استرلاب